Tu, gdzie rozwijają się talenty – o literaturze Mielca słów parę

Zupełnie nic wiemy o życiu literackim Mielca, we wczesnych stadiach jego rozwoju, którego pierwsze początki sięgają XIII i XIV w., a który w ostatecznie powstał w XV wieku. Z początkowym okresem istnienia miasta kojarzonych jest kilka bardziej znanych nazwisk ludzi pióra związanych z Mielcem bądź pobliskimi okolicami. Pierwszą z nich była Elżbieta z Kowalskich Drużbacka (1695 – 1765) zwana też słowiańską Safoną – poetka i pisarka o znaczącym dorobku. Szczególnie wartościowymi i w pewnym sensie nowatorskimi były poematy „Opisanie czterech części roku” oraz „Opisanie czterech elementów szkodliwych i pożytecznych: ziemi, wody, ognia i powietrza”, a także cykl „Wiersze światowe”. Pisała też utwory o tematyce religijnej, moralnej, miłosnej i satyrycznej. Cieszyła się dużym uznaniem i tytułem „Muzy sarmackiej”. W latach ok. 1748-1753 mieszkała i tworzyła w zamku w Rzemieniu. Zmarła w 1765 r. w Tarnowie. Jej imieniem nazwano ulicę na osiedlu Kazimierza Wielkiego. Kolejnym znanym literatem był Józef Maksymilian Ossoliński herbu Topór (1748-1826) – polski patriota, pisarz, badacz literatury, kolekcjoner i bibliograf przeszedł do historii jako twórca i fundator Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Lwowie w 1817 r., któremu przekazał potężny księgozbiór. Był autorem monografii historyczno-literackich, powiastek filozoficznych, przekładów literatury antycznej, utworów poetyckich i powieści. Urodził się w majątku w Woli Mieleckiej, w ówczesnym województwie sandomierskim. Jego ojciec Michał Ossoliński – był właścicielem: Mielca, Zgórska, Cyranki, Piątkowca, Woli Mieleckiej, Partyni, i Izbisk. Uczył się w warszawskim kolegium jezuickim pod kierunkiem Adama Naruszewicza, Franciszka Bohomolca, Karola Wyrwicza – czołowych przedstawicieli oświecenia skupionych wokół Stanisława Augusta Poniatowskiego. Jego imieniem nazwano Zespół Szkół w Woli Mieleckiej, w Mielcu istnieje natomiast ulica Ossolińskich (pierwotnie nosiła imię Józefa Maksymiliana Ossolińskiego). Bardzo znaną pisarką powieści historycznych była Waleria Szalay - Groele urodzona 12 IV 1879 r. w Czartowie, powiat hrubieszowski, córka Stanislawa i Jadwigi z Pankowskich. Ukończyła studia na Wydziale Historycznym Uniwersytetu im. Jana Kazimierza we Lwowie oraz Konserwatorium Galicyjskiego Towarzystwa Muzycznego w klasie fortepianu. Pracowała jako nauczycielka w Czernichowie, Lwowie, Lutoryżu i Przecławiu (w latach 1905-1907 i 1909-1916). Przez pewien czas przebywała w Samborze i na Węgrzech. Od 1903 r. zajęła się twórczością literacką, pierwszą drukowaną powieścią było Straszne dziedzictwo (1910). Po wojnie, w związku z pracą męża (Edwarda Groele) w poznańskim inspektoracie szkolnym, pracowała w Murowanej Goślinie koło Poznania i w latach 1922-1926 w Gimnazjum im. Jana Kantego w Poznaniu. Równocześnie działała społecznie w poznańskim Oddziale Związku Literatów Polskich. Od 1926 r. poświęciła się działalności twórczej. Kolejnymi powieściami dla młodzieży były m.in.: Spłacony dług, W orlim gnieździe, Królewskie pacholę, Bohaterski Staszek, Orli szpon, Sokół królewski i W krzyżackich szponach. Była też redaktorem czasopisma „Kłosy Polskie” oraz współpracowała z „Małym Światkiem” i „Kurierem Poznańskim”. W 1924 r. napisała libretto do opery Legenda Bałtyku Feliksa Nowowiejskiego. W 1937 r. została wyróżniona Srebrnym Wawrzynem Akademickim. W 1939 r. została wysiedlona z Poznania (z mężem) i zamieszkała w Mielcu, ale wkrótce potem przeniosła się do Dębicy. (Edward Groele podjął pracę inspektora szkolnego. Po wykryciu jego kontaktów z ruchem oporu został wywieziony do obozu w Buchenwaldzie i zamordowany w 1944 r.) Po II wojnie światowej wzięła udział w organizacji uroczystości związanych z przemianowaniem niemieckich nazw podmieleckich wsi Schönanger (Orłów) i Weizenbrück (Wola Pławska), które odbyły się 17 VI 1945 r. oraz napisała sztukę Wysiedlenie. W roku szkolnym 1944/1945 uczyła w Gimnazjum i Liceum im. Stanisława Konarskiego w Mielcu, ale ze względów politycznych została zwolniona. Wyjechała do Dębicy i tam mieszkała w ubóstwie do śmierci 4 IV 1957 r. Spoczywa na cmentarzu w Dębicy. Jej pamięć uczczono nazwami ulic w Mielcu i Dębicy. W latach powojennych, gdy nastąpił niespotykany uprzednio rozkwit miasta, związany z rozwojem ośrodka przemysłowego, taką znaną postacią literacką była Eugenia Basara – Lipiec urodzona 25 VII 1947 r. w Czarnej, powiat ropczycki, córka Antoniego i Marii z domu Opiela. (Są też źródła, które podają, że urodziła się w kolbuszowskim szpitalu.) Wychowywała się w domu brata w Mielcu. Absolwentka Liceum Ogólnokształcącego nr 27 w Mielcu, maturę zdała w 1965 r. W latach szkolnych należała do ZHP i od 1962 r. do 1965 r. pełniła funkcję drużynowej. Wtedy też najbliższe otoczenie nadało jej imię „Giga”, które funkcjonowało niezmiennie w dalszych latach życia. Przez szereg lat tańczyła w zespołach ZDK WSK Mielec, w tym w latach 1963-1965 w Zespole Pieśni i Tańca „Rzeszowiacy”. W 1969 r. ukończyła studia na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie, równocześnie na filologii polskiej i historii sztuki, uzyskując tytuł magistra filologii polskiej. W czasie studiów tańczyła w ZPiT „Słowianki” UJ i występowała w Teatrze STU. W 1969 r. została wybrana „Najmilszą Studentką Krakowa”, a podczas uroczystości w „Klubie pod Jaszczurami” zatańczyła koronacyjnego poloneza z premierem Józefem Cyrankiewiczem. Pracowała w Wyższej Szkole Pedagogicznej w Krakowie (asystent, adiunkt) w latach 1972-1998 i Wyższej Szkole Pedagogicznej w Rzeszowie w latach 1983-1986 oraz współpracowała z Uniwersytetem Jagiellońskim w latach 1993-1995. W 1982 r. uzyskała stopień doktora nauk humanistycznych (Niepodległa myśl. Rzecz o Andrzeju Niemojewskim, wydanie książkowe w 1988 r.), a w 1998 r. – habilitację (Arcydzieło. Teoria i rzeczywistość, wydanie książkowe w 1997 r.). Ponadto była autorką kilkudziesięciu publikacji naukowych, opracowań krytycznych, recenzji i artykułów. Uczestniczyła i występowała w wielu konferencjach naukowych w kraju i za granicą. W 1984 r. zadebiutowała jako poetka w krakowskim „Piśmie Literacko-Artystycznym”. W późniejszych latach wydała osiem nieszablonowych tomików poezji : Między snem (1990), Hipoteza (1991), Miska pełna migdałów (1991), Kołysanie wyobraźni (1993), Wyrosnąć tatarakiem(1995), Ornamenty (1995), Sztuka i miłość (1997) i Pod balkonem (1998). Jej dorobek był tłumaczony na kilka języków. W 1992 r. została przyjęta do Związku Literatów Polskich i pełniła w nim szereg funkcji, m.in. członka Komisji Rewizyjnej Zarządu Głównego. Była też członkiem-założycielem Konfraterni Poetów, występowała na imprezach poetyckich w kraju i za granicą. Skupiała wokół siebie liczną grupę utalentowanej literacko młodzieży i promowała jej twórczość. Odznaczona została m.in. Złotym Krzyżem Zasługi (1998). Zmarła 19 XI 1998 r. Spoczywa na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie. Znacznie wcześniej, bo w okresie międzywojennym, rozpoczynał swoją działalność Stanisław Harla urodzony 20 VII 1912 r. w Zaborczu, powiecie mieleckim. Uczył się w mieleckim gimnazjum, ale nie ukończył go z powodu śmierci ojca i konieczności zajęcia się gospodarstwem. Od wczesnej młodości pisał wiersze. Działał się także w ruchu ludowym. W 1934 r. uczestniczył w Zjeździe Pisarzy Ludowych w Krakowie. Po II wojnie światowej kontynuował działalność twórczą. Tematem większości jego utworów poetyckich była ziemia rodzinna (Zagon, Orzę, Mocarz, Moja, Pasę), ale nie unikał też refleksji nad niepodległością i wolnością Ojczyzny czy stanami uczuciowymi człowieka (Życie, Krzyż, Muzie, Drogi, Matce, Lecę). W 1965 r. wziął udział w Zjeździe Pisarzy Ludowych w Lublinie i odtąd należał do Międzywojewódzkiego Klubu Pisarzy Ludowych, a później do Stowarzyszenia Twórców Ludowych – Oddział w Rzeszowie. Jego utwory opublikowano w kilku antologiach i almanachach, m.in. Od Bugu do Bałtyku (1965 r.), Wieś tworząca T.2 (1966 r.), T.3 (1968 r.) i T.4 (1970 r.) oraz w Antologii poezji ludowej (1985 r.). Pojedyncze wiersze zamieszczane były w czasopismach literackich (m.in. „Kamena”) oraz w gazetach ogólnopolskich (m.in. „Chłopska Droga”, „Gromada – Rolnik Polski”) i regionalnych („Nowiny Rzeszowskie”, „Głos Załogi”, „Megatik” „Wieści Regionalne”). W latach 1968-1975 należał do Koła Twórców Amatorów Ziemi Mieleckiej przy Powiatowej Poradni Kulturalno-Oświatowej w Mielcu. Zmarł w 1977 r. W 1986 r. odbył się I Konkurs Recytatorski im. Stanisława Harli w Gminnym Ośrodku Kultury w Przecławiu, a w 1997 r. w Samorządowym Ośrodku Kultury i Sportu w Chorzelowie zorganizowano I Małopolski Konkurs Poezji Ludowej im. S. Harli. Z tej okazji TMZM w Mielcu wydało okolicznościowy zbiorek wierszy S. Harli „ – i jeszcze jeden krzyż”. Do pokolenia literatów wolnej Polski należał Kazimierz Biculewicz urodzony 1 IV 1948 r. w Ornecie, syn Antoniego i Marii z domu Totoń. Od wczesnej młodości mieszkał w Mielcu. Był wielokrotnie laureatem konkursów recytatorskich na szczeblu powiatowym. Wraz z Andrzejem Ciachem i Janem Stępniem założył Grupę Literacką „Cokolwieczek”, która organizowała w ZDK WSK (obecnie Samorządowe Centrum Kultury) w Mielcu spotkania z prezentacją własnej twórczości i dyskusją o poezji. Jego pierwsze utwory poetyckie publikowano w prasie literackiej. W 1977 r. w czasopiśmie „Nowy Wyraz” zamieszczono jego arkusz poetycki Listy zwykłe polecone. W 1985 r. przeniósł się do Krakowa. Tam w Wydawnictwie Literackim w 1989 r. wydrukowano jego pierwszą książkę poetycką Ognisty Żółw Bengalski i za najlepszy debiut książkowy otrzymał Nagrodę im. Kazimiery Iłłakowiczówny. Drugi tom wierszy pt. Mrówka muzyczna ukazał się w 1994 r. i został nagrodzony tytułem „Krakowskiej Książki Miesiąca” w marcu 1995 r. Zmarł 18 XI 2022 r. i został pochowany w Mielcu na Cmentarzu Komunalnym przy ul. Królowej Jadwigi. W latach dziewięćdziesiątych XX. wieku, z inspiracji przybyłego z Krakowa młodego twórcy Janusza Czajowskiego, przy wsparciu Zarządu Fabrycznego ZSMP WSK PZL-Mielec, powstał Klub Twórców i Sympatyków Kultury „Sęk”. Grupę inicjatywną stanowili: Janusz Czajowski, Janusz Sieroń, Ryszard Skóra i Grzegorz Stocerz. Inicjatorom tego głośnego przedsięwzięcia udało się skupić kilkunastoosobową grupę młodych muzyków, poetów, plastyków i fotografików – w całym okresie jego działalności przewinęło się przez stowarzyszenie, zarejestrowane w 1982 roku jako Młodzieżowy Klub Twórców i Sympatyków „Sęk”, blisko sto osób. Autorem nazwy był prawdopodobnie Zbigniew Soja. Pierwszą większą imprezą „Sęka” był Przegląd Zespołów Muzycznych i Solistów „Złoty Sęk-82”, zorganizowany w grudniu 1982 r. na scenie Robotniczego Centrum Kultury (obecnie Samorządowe Centrum Kultury). Ujawnił on sporą grupę utalentowanej młodzieży, która w zdecydowanej większości dołączyła do grona członków „Sęka”. Powstały i rozwinęły swoją działalność zespoły muzyczne: „Grupa pod Globusem”, „Paradox” i „Takt” oraz kabaret KAPUA – zdobywca Grand Prix „Złotego Sęka”. W dalszych latach organizowano kolejne edycje tego przeglądu oraz inne imprezy artystyczne i koncerty. Spośród imprez poetyckich wymienić należy: „Biesiady poetyckie”, „Zaduszki poetyckie”, „Wieczór przed Wigilią” i „Bajania satyryczne”. W ramach Biblioteczki Mieleckiego Klubu Młodych Pisarzy wydawano tomiki poezji i almanachy poetyckie. Szczególnie wartościową formą stał się organizowany od 1983 r. Ogólnopolski Konkurs Literacki „O Laur Sęka”, którego laureatami byli m.in. młodzi, ale uznani już poeci z różnych stron kraju. Po konkursie organizowano zwykle „Mielecką Noc Poetów”, za każdym razem w innym miejscu i scenerii. Uczestniczono w akcjach i imprezach organizowanych przez ZG ZSMP, m.in. w „KRAM-83”, a także wielu innych. Dynamiczna i niekonwencjonalna działalność „Sęka” przyciągała nowych członków i sympatyków. Z drugiej zaś strony treści prezentowanych utworów nie zawsze podobały się Urzędowi Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk w Rzeszowie i zdarzały się ostre sprzeciwy cenzorów w sprawach utworów prezentowanych przez „Sęk” bez odpowiednich zezwoleń. To zapewne powodowało, że mimo składanych wniosków o rejestrację i pozytywnych opinii władz politycznych i administracyjnych Mielca, Urząd Wojewódzki w Rzeszowie odmawiał zarejestrowania KTiSK „Sęk”. Dopiero na fali przemian w 1989 r. zarejestrowano Młodzieżowe Stowarzyszenie Twórców Kultury „Sęk”, a I Walne Zgromadzenie odbyło się 28 IV 1989 r. w Klubie „Piekiełko” Spółdzielni Pracy „Odzież” w gmachu „Kazanówki”. Lata 90. nie przyniosły spodziewanego rozwoju „Sęka”, choć nadal organizowano ciekawe i wartościowe imprezy: na niezliczone imprezy organizowane przez Klub, bardzo chętnie przyjeżdżała śmietanka literatów rzeszowskich z ówczesnego Oddziału Związku Literatów Polskich, często gościli tutaj także twórcy z Tarnowskiego Klubu Młodych Pisarzy „Trop” i współpracujący z mieleckimi twórcami członkowie Klubu Twórczej Młodzieży im. Iwasiuka we Lwowie. Wielu z ówczesnych adeptów pióra do dzisiaj czynnie zajmuje się literaturą. Są to: Alicja Ungeheuer-Gołąb (adiunkt Uniwersytetu Rzeszowskiego), Andrzej Ciach (członek ZAiKS i MTL im. M. Błażków Mielec), Edward Guziakiewicz (ZLP – Oddział Rzeszów) oraz Stefan M. Żarów (MTL im. M. Błażków Mielec i ZLP – Oddział Rzeszów). Uczestniczono w kilku edycjach Spotkań Młodych Artystów i Kompozytorów „SMAK” w Myśliborzu, każdorazowo osiągając sukcesy indywidualne i zespołowe. Pod koniec lat 90. działalność stowarzyszenia niemal całkowicie zanikła z mapy kulturalnej miasta, ale do dziś formalnie nie ogłoszono jego likwidacji. Żywiołowy rozwój twórczości literackiej w XX wieku w Mielcu jest porównywany do prosperity środowisk twórczych Rzeszowa i Stalowej Woli, zaś mielczanie wydają swoje dzieła nawet... na drugiej półkuli. Można by takie przypadki mnożyć w nieskończoność. Bardzo znanym poetą Stowarzyszenia Pisarzy Polskich był zmarły 1 sierpnia 2021 roku Wiesław Kulikowski (Stowarzyszenie Pisarzy Polskich Kraków), zaś znakomitym śpiewającym poetą był zmarły 17 grudnia 2023 r. Jerzy Mamcarz. Daleko od rodzinnych stron także działają twórcy, pochodzący z Mielca i z Ziemi Mieleckiej. Jednym z nich jest Józef Wójcik – marynista i podróżnik, mieszkający w Rumii (SPP Gdańsk). Od 2006 działa Grupa Literacka „Słowo” przy TMZM im. Wł. Szafera w Mielcu, która 2021 roku obchodziła 15. lecie istnienia. Wśród wielu zasług dla lokalnej twórczości i aspektów działalności, zdecydowanie na pierwszym miejscu, należy wymienić inicjatywę, dzięki której powstały „Artefakty” – Mielecki Rocznik Literacko-Kulturalny redagowany przez Zbigniewa Michalskiego. Pismo powstało niejako na zamówienie mieleckiego środowiska literackiego - dla propagowania literatury w wymiarze lokalnym. Niestety cieniem na samej działalności kładą się decyzje prezesa TMZM z grudnia 2016 r. i jego swoista wolta mająca zatrzymać odejście twórców do nowo tworzonego Mieleckiego Towarzystwa Literackiego, które formalnie powstało 11 III 2017 r. w czasie zebrania założycielskiego w Samorządowym Centrum Kultury w Mielcu i było swoistym dopełnieniem marzeń pokoleń mieleckich literatów – o stworzeniu niezależnego, od jakiejkolwiek władzy, grup nacisków, interesów i koterii, autonomicznego stowarzyszenia twórców. Utworzyli go w większości byli członkowie Grupy Literackiej „Słowo” przy Towarzystwie Miłośników Ziemi Mieleckiej im. Władysława Szafera w Mielcu, a także pojedyncze osoby niezrzeszone. Członkami-założycielami, nowopowstającej organizacji literackiej, zostało 18 osób. Jako cel działalności określono: „prowadzenie szeroko pojętej działalności kulturalnej zwłaszcza w zakresie propagowania literatury i dobrej książki, upowszechnianie nowych zjawisk literackich, stworzenie warunków dla twórczego rozwoju członków, wspieranie amatorskiej twórczości, w szczególności młodzieży, rozwój jej wrażliwości literackiej i zamiłowania do literatury.” Rejestracja Towarzystwa w Krajowym Rejestrze Sądowym nastąpiła 21 IV 2017 r. Podjęto współpracę z Samorządowym Centrum Kultury w Mielcu i innymi instytucjami kultury oraz organizacjami pozarządowymi. Pierwszy zarząd ukształtował się następująco: prezes – Zbigniew Michalski, wiceprezes – Stefan Żarów, sekretarz – Barbara Augustyn, skarbnik – Andrzej Talarek, a Komisja Rewizyjną utworzyli: przewodniczący – Witold Zaborniak oraz członkowie Monika Hebda i Zbigniew Radłowski. Drugi Zarząd 17 kwietnia 2021 r. utworzyli: prezes – Zbigniew Michalski, wiceprezes – Barbara Augustyn, skarbnik – Renata Bik i sekretarz – Katarzyna Hudy. Komisja Rewizyjna składa się z następujących członków: przewodniczący – Ryszard Krupa, członkowie – Monika Hebda i Zbigniew Radłowski. W Towarzystwie dotychczas działali następujący autorzy: Barbara Augustyn, Renata Bik, Janusz Bobryk, Andrzej Ciach, Andrzej Feret, Paweł Dębicki (zmarł 26 maja 2021 r.), Mieczysław Działowski (zmarł 21 VI 2017 r.), Zofia Groele (zmarła 25 maja 2019 r.), Edward Guziakiewicz, Monika Hebda, Katarzyna Hudy, Józefa Kardyś, Joanna Kłaczyńska, Włodzimierz Kłaczyński, Jakub Koza, Ryszard Krupa, Maria Kusek, Katarzyna Łysoń, Monika Maciałek, Zofia Migała, Zbigniew Michalski, Katarzyna Niemiec, Karolina Pazdan, Zbigniew Radłowski, Anita Róg-Bindacz, Jacek Rzeźnik, Maria Swół, Andrzej Talarek, Izabela Trojanowska, Withkacy Zaborniak, Stefan M. Żarów, i Justyna Żelazo. W pierwszych latach istnienia współpracowali z MTL fotografowie Roman Trojnacki (zmarł 7 VI 2018 r.) i Józef Załucki (zmarł 8 XI 2020 r.). Zmiana nazwy stowarzyszenia, na Mieleckie Towarzystwo Literackie im. Marii Błażków, została przegłosowana i przyjęta w trakcie Walnego Zebrania Członków w dniu 15 IV 2023 r. Jego członkowie dotychczas zdobywali wielokrotnie nagrody w konkursach literackich. Najwięcej ich na swym koncie ma Anita Róg-Bindacz, Katarzyna Hudy, Andrzej Talarek i inni. Prozaik Włodzimierz Kłaczyński, w czerwcu 2021 roku, odznaczony został brązowym medalem „Zasłużony Kulturze Gloria Artis”. W czerwcu 2023 r., za tomik poezji „Wyjście”, Katarzyna Hudy otrzymała „Złote Pióro” rzeszowskiego oddziału ZLP. W jesieni 2023 r., podczas dwóch uroczystości, odznaki Zasłużony Dla Kultury Polskiej otrzymali: Katarzyna Hudy, Katarzyna Łysoń, Ryszard Krupa, i Anita Róg-Bindacz. Siedmiu, spośród ośmiu mieleckich członków ZLP, należy do jedynego, zarejestrowanego przez KRS, stowarzyszenia literackiego: MTL im. M. Błażków. W latach 2017-2023, nakładem Mieleckiego Towarzystwa Literackiego bądź nakładem własnym jego członków, w serii Biblioteczka Mieleckiego Towarzystwa Literackiego ukazało się ponad pięćdziesiąt pozycji książkowych i 7. numerów „Dygresji” – Mieleckiego Rocznika Literacko-Kulturalnego. Wiele talentów ujawniło się dzięki mieleckim konkursom literackim o wyjątkowo atrakcyjnej formule, które zostały jednak w ostatnich latach przetrzebione. W tej chwili jedynym liczącym się konkursem literackim jest „(nie)Odkryta ziemia mielecka. Nagroda artystyczna im. Marii Błażków”, który organizuje Miejska Biblioteka Publiczna SCK w Mielcu. Na stronie serwisu internetowego Urzędu Miejskiego w Mielcu, miasta z szacunkową liczbą ok. 50 tysięcy mieszkańców, widnieje znak graficzny logo i napis: „mielec.pl Tu rozwijają się skrzydła!”. Ze swej strony potwierdzam, że szczególnie intensywnie rozwijają się skrzydła... artystyczne.

Michalski Zbigniew